2005 оны 11 сарын 4

Монгол Бадарчин 1-р аян.

Монголоосоо холын аян замд гардаг өдөр.

Үдэлтийн үдэшлэгтээ оролцоод, үүрээр гэртээ орж ирэв.

Гэрийнхэн шөнөжин алга болсонд гайхаж, ээж: -Их аяллын өмнөх шөнөө гэртээ хонохгүй яасан юм бэ! гэж лекцээ уншлаа.

Цайгаа уугаад, аян замдаа гарахад бэлэн болов.

Манайх уламжлалт соёлоо дагадаг гэр бүл. Хүү ганцаараа холын аянд явах, эсвэл шалгалт өгөх зэрэг амьдралын чухал мөчүүдэд өгзөг дээр нь гурван удаа суран бүсний амт үзүүлдэг дом үйлддэг юм. Эрэгтэй хүүхдэд суран бүсний амт амсуулснаар хэм хэмжээг нь мэдрүүлж, “Хүн ахтай дээл захтай” гэсэн сургаалийг санаж явахын бэлгэддэг. Аав инээмсэглээд бүсээрээ гурван удаа зөөлөн шавхуурдаж домнов. Мэдээж надад хайртай юм чинь өвтгөөгүй, гэхдээ удаан хугацаагаар алс хол явж байхдаа -Би аавтай хүн шүү! гэж бодож, юу захисныг нь санаж байхад энэ дом маш хэрэгтэй.

Аав шашны номоо нээгээд аль зүг мөр гаргах, юу юу анхаарах гээд бүгдийг тодруулж, арцаа уугиулан гурван удаа тойрууллаа. Социализмын үеийн шашингүйн үзлээр хүмүүжсэн, хувьсгалт намын түүхийн багш хүн гэхэд шашны ёс заншлыг ямагт хүндэтгэн дагана.

Би өмнөх орой нь Медуза клубт нөхөдтэйгөө үдэлтийн үдэшлэг хийхдээ үүргэвчээ авч очсон тул цүнх машины ард бэлэн байлаа. Үүргэвчтэй аялах туршлага байгаагүй тул илүү дутуу зүйлээр дүүрсэн, дахиад нэг цүнх дүүрчээ.

Аав түрүүлж гараад машины зүгийг тохирууллаа.

Гэрээс гарахын өмнө цагаан даавуу үүдэнд дэлгэж, би түүн дээр хоёр хөлөөрөө зогсоод, нүдээ аньж бодлоо цэгцэлж, баруун хөлөөрөө гэрээсээ гарав. Цагаан даавуу олдохгүй бол цаас ашигладаг юм. Энэ нь аян зам бэрхшээлгүй сүү шиг цагаан, өлзийтэй байхыг бэлэгдэнэ.

Ээж сүүгээ тэнгэр хангайдаа өргөж замыг минь мялаалаа.

Би машинаа барих гэтэл аав: -Хэрэггүй, хол явах гэж байгаа хүүгээ би машин барьж гаргаж өгнө гэлээ.

Урьдчилан төлөвлөснөөр эхлээд Гандантэгчилэн хийд орж сэтгэлээ ариусгав.

Нийслэлийн зүрх болсон Сүхбаатарын талбай дээр хүндэтгэл үзүүлье гэсэн ч Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой дөхөөд, засвартай, хаалттай байлаа.

Дэлхийг тойрч, хамгийн хол нутагт мөрөө гаргаж, Монголын түүхэнд бичигдэх аяныг даруухан эхлүүллээ.

Вокзал дээр манай хэдэн найзууд гаргаж өгөхөөр ирж, зарим нь бэлэг өгөв. Аавын дүү Алимаа эгч бас иржээ.

Ингээд гэрийнхтэйгээ хэдэн зураг даруулж байтал дохио дуугарч, явах цаг болов.

Сэтгэл санаа минь замдаа гарах гэж яаран догдолж байсан тул купэндээ хурдхан орж, “Би хэзээ эргэж ирэх бол оо?” “Надтай юу тохиолдох бол?” гэж бодлоо.

Хэр баргийн хүний сэтгэлд багтахааргүй, ер бусын ирээдүй намайг хүлээж байлаа.

Тайвшрахын тулд нэгэн тохиолдлыг санав.

Хөгтэй дурсамж:

Хүүхэд байхад бид жилд хэд хэдэн удаа Зөвлөлтийн Эрхүү явахаар эндээс хөдөлдөг байсан юм.

Зун Эрхүүгээс ирээд Телевизийн гэр хороолол дахь өвөө, эмээгийн зуны хашаанд амралтаа өнгөрөөнө. Тухайн үед гэр хороолол гэдэг нь бараг зуны зуслан шиг гоё газар байсан. Өдөр шөнөгүй тэр хавийн хүүхдүүдтэй шороон дээр тоглож, хашаа давж хөөцөлдөж, айлын нохойд хөөгдөнө.

Нэг өдөр хашаанд тоглож байтал аав, ээж хоёр ирж -Золоо, эмээ өвөөдөө баяртай гэж хэл, одоо вокзал уруу явъя гэв. Шороон дээр тоглож байсан хувцастайгаа унаанд сууж, замаараа ахыг гэрээс авч, галт тэрэгний буудал руу хөдлөв. Гадаад явах тийм амар байгаагүй, хүйтэн дайны үед хол явах гэж буй хүмүүсээ гаргаж өгөхөөр гэр бүл, найз нөхөд гээд, алхах зайгүй олон хүн вокзал дээр цугладаг байв.

Хөдөөнөөс ирсэн ах дүү, хамаатан садан бүгд л тус тусдаа нэг арга хэмжээ зохионо. Хэдхэн долоо хоног, эсвэл сар явж байгаа нэгнийгээ ч гэсэн албан газрынхан нь гаргаж өгнө.

Вокзал дээр бид бага зэрэг хоцорч ирсэн тул гэрийнхэн ачаагаа яаралтай вагон уруу зөөж эхлэв. Гэр бүлээрээ Эрхүүд амьдардаг байсан болохоор ачаа цүнх ихтэй, дээрээс нь хамт ажилладаг хүмүүсийн захиас, илгээмж гээд нэлээд их юм болно.

Аравхан настай би тэр хавиар хисч яваад, өөрийн вагон дээрээ ирж, шатаар дээшээ орох гэтэл үйлчлэгч орос эгч намайг зогсоогоод, -Мальчик! Бутылок больше нет! (Жаалхүү! хоосон ундааны шил үлдээгүй!) гэж хэлээд ширүүн харлаа.

-Я еду с моими родителями. Я живу в Иркутске! (Би Эрхүүд амьдардаг. Би аав ээжтэйгээ яваа) гэж оросоор хариулав.

Зөвлөлтийн сургуульд багаасаа сурсан болохоор миний орос хэл Монголоос илүү болсон байв. Үйлчлэгч эгч намайг оросоор чөлөөтэй ярьсанд гайхаж байх зуур цаанаас аав гарч ирээд -Миний хүү ор, вагон хөдөллөө! Яагаад гадаа зогсоод байгаа? гэж дуудав. Орос эгч бүүр гайхсан харцаар аав руу хараад -Энэ танай хүү байсан юм уу? гэв.

Гэр хорооллын шороон дээр тоглож байсан хав халтар, сайртай хацартай хүүг шууд вокзал дээр авчирсан болохоор аргагүй биз. Үйлчлэгч эгчийн санаа нь зовж намайг вагонд оруулав. Купэнд ороход, ээж нойтон алчуураар биеийг минь цэвэрлэж хувцас солив.

Вагон хөдөлсний дараа үйлчлэгч эгч орж ирээд бичиг баримт цуглууллаа. Манайхан ногоон «албаны» паспортоо үзүүлэхэд тэрээр хүндэлж, арай өөрөөр харьцах болов.

Бяцхан хүү цонхны өмнө ах, дүү хоёртойгоо тоглож байв. Маш цэвэрхэн барууны маягаар хувцасласан тэр хүүг угааж арчаад арилаагүй хацар дээрх сайраар нь таньж болохоор байв.

Буцаад:

Холын замд хүргэж өгөх галт тэрэг зөөлөн хөдөлж, би цонхоороо цухуйж, бүгдэд баяртай гэж даллав.

Галт тэрэг хотоос гарч хойд зүг чиглэх үед купэндээ тухлан суугаад холын замаа мөрөөдөж эхэллээ.

Олон жилийн аян замын турш, галт тэргэнд сууж байсан энэ мөчийг оюун санаандаа дахин дахин сэргээн бодож, цаг хугацааг эргүүлмээр санагдана гэж тухайн үед төсөөлөөгүй юм.

Манай вагоныхон намайг Амай гэдгээр нь таньж, зарим нь дэлхийг тойрохоор яваа гэдгийг мэдээгээр үзсэн болохоор үйлчилгээ ч илүү өөр байлаа.

Дархан хотод нагац Галсан ах тосч, халуун хоолоор дайлж, гараараа бичсэн захиандаа аян замдаа бодолтой байж, үзсэн харснаа цаг тухайд нь тэмдэглэх тухай захиасууд өгөв.

-Хүүе! Чи Амай юу? Яасан сонин юм бэ? Хаа хүрч байгаа? гэж хэл ам нь гүйцэгдэхээргүй сэргэлэн залуу намайг танимхайрлаа. Соёлтойгоор гар барьтал бугуй бариад

-Хүүе чи ачаагүй яваа юм чинь миний хэсэг ачааг нэр дээрээ аваад хил гаргачих! гэв. Холын замд гарч байсан болохоор юу байгааг нь мэдэхгүй, танихгүй хүний ачаа авч элдэв зүйлд өөрийгөө ороох хүсэлгүй байсан тул уучлалт хүсээд чадахгүй гэдгээ хэллээ.

-Өө чи яасан сүртэй юм бэ. Чамаас юу л унав гэж гэсэн үгээр нөгөө шинэ сайн найз маань хормын дотор сөргөлдөгч боллоо.

-Би олон хил давна, анхны хил гаалийг ямар ч зөрчил, байцаалтгүй гармаар байна” гэж хэлмээр санагдсан ч дуугүй өнгөрлөө.

Миний өмнөөс амьдарч байсан залуу өөдгүй амиа бодсон Амайгийн тухай ярих зүйлтэй болов.

Оройдоо хил дээр ирээд хилийн цэрэг болон гаалийнханд шалгууллаа.

Зарим нь намайг таньж, харин бусад нь дэлхийг тойрох гэж буйг сонсоод, харь гариг, өөр ертөнцийн хүнтэй таарсан мэт гайхав

2005 оны байдал ийм л байлаа.

Гадаа цаг агаар огцом өөрчлөгдөж цасан шуурга тавьж гарав.

Цасыг бороо гэж бодох юм бол хур бороо намайг холын замд үдэж байна гэж өөрийгөө урамшууллаа.

Хоёр улсын хилийг давж байх мөчид сэтгэл хөөрөөд, яагаад ч юм маш сонин мэдрэмж төрлөө.

Хэзээ аяллаа дуусгаад, хийсэн юмтай нүүр бардам эх орондоо эргэж ирэх бол оо?

ОХУ-ын хил дээр нэлээд удаан зогсов. Хилийн байцаагчид бүхнийг шалгаж, зорчигчидтой хатуу харьцаж, торгууль болон татварыг амныхаа зоргоор бичиж байна.

Дэлхийн хамгийн хатуу хилийн шалгалттай газруудын нэгийг ийнхүү туулав. Хууль бус зүйл үгүй, татвар шалгалтанд хамрагдах зүйлгүй байх үнэхээр амар шүү.

Өглөө хурдан болоосой, багын дурсамжтай холбоотой Байгаль нуур, Эрхүү хотыг харах юмсан.

2005 оны 11 сарын 6.

Улаанбаатар Москвагийн “Нарлаг Монгол” галт тэрэг.

“Дэлхийг тойрох аян” гэсэн үгний цаана ямар том утга агуулагдаж байгааг би сая вагонд суугаад хоёр хоносны дараа л жинхэнээр ойлгож эхэллээ.

Бүгчим купэнд нойргүй суухдаа багын дурсамжуудаа бодов.

Анх аавын бэлэглэсэн “Атлас Мира” гэдэг дэлхийн газрын зурагтай жижиг номыг ахтайгаа хамт үзэж байхдаа дэлхийг ямар жаахан юм бэ гэж бодон, үзэхийг хүссэн улс руу хуудас эргүүлэх төдий л “очиж” байлаа. Өдөр бүр тэр улсуудын байрлалыг харсаар номоо ч нэлээд хуучруулсан санагдана. Нью Йорк, Парис, Москва гэж аялаад л. Тэрхүү дэлхийг тойрох анхны мөрөөдөл тээснээс хойш 14 жил өнгөрчээ. Аав маань тэр номыг өнөөг хүртэл номын сандаа хадгалсаар байгаа даа.

Эцэг, эх, хүүхдээ хэн болгомоор байна гэдэг нь бэлэглэж буй тоглоом, ном, ярьж өгч буй үлгэр домгоос маш их хамааралтай болохыг нотлох нэг жишээ бол би байна.

Би арван таван настай байхад, Дэнжийн мянгад амьдардаг, манай гэрийг ивээлдээ авдаг байсан өвгөн багшийнд манайхан намайг дагуулж орсныг санаж байна. Аав, ээжийн дараа гэрийн үүдээр ортол лам багш над руу хараад -Энэ хүү ямар хол явах нь вэ! гэж хэлж байлаа. Үнэхээр тэр өвгөн намайг дэлхийг тойрох хүү байна гэдгийг арваад жилийн өмнө мэдээд хэлчихсэн үү, эсвэл аз таарав уу?

Шөнийн галт тэрэг Транс Сибирийн төмөр замаар явсаар, хааяа нэг суурингийн хажуугаар өнгөрнө.

Би 1-5 дугаар анги хүртлээ Зөвлөлтийн сургуульд орос хэлээр сурсан. Дараа нь Улаанбаатарын 23-р тусгай сургуульд хоцорсон таван жилээ нөхөх гэж зүдэрсэн. Бас манай үеийг уйгаржин монгол бичигт оруулна гэж худлаа хэлж бичиг соёлын төөрөгдөлд оруулсан нь миний боловсролд сайнгүй нөлөө үзүүлж, үүнийг гайгаар 26 насандаа анхныхаа өдрийн тэмдэглэлийг аялж эхэлсний хоёр дахь өдрөө бичиж байгаа нь энэ.

Дунд сургуульд өдрийн тэмдэглэл, янз бүрийн зохиол бичүүлж байсан ч хэзээ ч ийм нээлттэй бичиж үзсэнгүй.

Арван жилийн сургуульд хүүхдүүдийг тэмдэглэл бичихийг шаарддаг байсан нь санаа бодлоо цэгцэлж сургах гол хичээл байсныг одоо л сайн ойлгож байна.

Манай шинэ үеийн залуус миний энэ алдаанаас сургамж авч Монгол хэлээрээ өдрийн, үйл явдлын тэмдэглэл хөтөлж эхэлбэл ирээдүйн амьдралд санаа бодлоо цэгцлэхэд маш их ач холбогдолтой юм байна шүү.

Олон жилийн турш бидний оюун санааг үймүүлж байгаа “Гадаад хэл сур!” гэсэн шаардлагын дор үндэснийхээ хэл, сэтгэлгээг мартаад байгааг анхаарах хэрэгтэй байна.

Коридорын жижиг сандал дээр тэмдэглэлээ бичиж байтал үйлчлэгч хүүхэн ирээд, ширээтэй ажлын өрөөнд орж тэмдэглэлээ үргэлжлүүл гэлээ. Өчигдөр тусгай 00-ийн түлхүүр өгч, үдийн хоолоор дайлж байсныг бодоход, манай үйлчлэгчид миний аяллын талаар сонсоод намайг хүндэлж байгаа нь энэ байх.

Амьсгаадаад, нэг л бачимдуу санагдаад байна.

Төрсөн гэр орон, төрөлх хот, эх орон минь улам холдож байгаа нь надад хүнд сэтгэгдэл төрүүлээд байна уу?

Арай хоёр хоногт гэрээ санана гэж үү?

ОХУ-аас Европ ороод тэндээс Америк тэгээд Азийн орнуудаар дамжаад 20 гаруй орны аж амьдрал, байгаа байдлыг нь таньж мэдээд, хөгжлийн нууцыг олоод эх орондоо ирнэ дээ.

Энэ хугацаанд ямар их адал явдал намайг хүлээж байгаа бол?

Шинэ хүмүүс, соёл иргэншлүүд.

Тэсэн ядан хүлээж байна би ирээдүйгээ.